Tibbi dildə “yumşaq toxuma revmatizmi” kimi də tanınan fibromiyalgiya, bədəndə geniş yayılmış ağrılar, həssaslıq, yuxu pozğunluqları və xroniki yorğunluqla xarakterizə olunan uzunmüddətli bir sağlamlıq vəziyyətidir. Bu xəstəlik oynaqları deyil, əsasən əzələləri, bağları və tendonları (vətərləri) hədəf alır.
Fibromiyalgiya sadəcə fiziki ağrı deyil; bu, mərkəzi sinir sisteminin ağrı siqnallarını emal etmə tərzindəki bir problemdir. Sadə dildə desək, fibromiyalgiya xəstələrinin beyni ağrı siqnallarına qarşı həddindən artıq həssasdır.
Fibromiyalgiyanın əsas simptomları
Fibromiyalgiyanın əlamətləri insandan insana dəyişə bilər və stress, hava şəraiti və ya fiziki aktivlik səviyyəsinə görə şiddətlənib azala bilər.
Ən yayılmış simptomlar aşağıdakılardır:
1. Geniş yayılmış ağrı
Ağrı fibromiyalgiyanın ən bariz əlamətidir. Xəstələr ağrını adətən küt, sızıldayan və ya yandırıcı bir hiss kimi təsvir edirlər. Ağrı bədənin hər iki tərəfində, həm beldən yuxarı, həm də aşağı nahiyələrdə hiss olunur.
2. Xroniki yorğunluq (Fatigue)
Xəstələr uzun müddət yatsalar belə, səhərlər yorğun oyanırlar. Bu yorğunluq adi bir halsızlıq deyil; insanın gündəlik işlərini görməsinə mane olan, “tükənmişlik” hissidir.
3. Yuxu pozğunluqları
Ağrı səbəbindən yuxuya getmək çətinləşir və ya yuxu tez-tez bölünür. Fibromiyalgiya xəstələrində “narahat ayaqlar sindromu” və “yuxu apnesi” kimi digər yuxu problemlərinə də rast gəlinir.
4. Digər simptomlar
Səhərlər oynaqlarda və əzələlərdə sərtlik (tutulma).
Baş ağrıları və miqren.
Qıcıqlanmış Bağırsaq Sindromu (qarın ağrısı, şişkinlik, qəbizlik və ya ishal).
Səsə, işığa və qoxulara qarşı yüksək həssaslıq.
Əllərdə və ayaqlarda keyimə və ya qarışqa gəzintisi hissi.
Fibromiyalgiyanın səbəbləri: Niyə yaranır?
Təəssüf ki, fibromiyalgiyanın dəqiq səbəbi hələlik tibb elminə tam məlum deyil.
Lakin aparılan araşdırmalar göstərir ki, bu xəstəlik bir neçə faktorun birləşməsi nəticəsində yaranır:
Genetika: Ailə üzvlərində fibromiyalgiya olan şəxslərdə bu xəstəliyin yaranma riski daha yüksəkdir. Bu da müəyyən genetik mutasiyaların rol oynadığını göstərir.
İnfeksiyalar: Bəzi virus infeksiyaları (məsələn, Epstein-Barr virusu) və ya ağır qriplər xəstəliyi tətikləyə və ya simptomları kəskinləşdirə bilər.
Fiziki və ya Emosional Travma: Avtomobil qəzası kimi fiziki travmalar və ya uzunmüddətli psixoloji stress (Post-travmatik stress pozğunluğu – PTSD) fibromiyalgiyanın başlanmasına səbəb ola bilər.
Neyrokimyəvi Dengesizlik: Xəstələrin beynində serotonin, dopamin və noradrenalin kimi ağrı və əhval-ruhiyyəni tənzimləyən neyrotransmitterlərin səviyyəsində pozğunluqlar müşahidə edilir.
Diaqnoz necə qoyulur?
Fibromiyalgiyanı təsdiqləyən xüsusi bir qan analizi və ya rentgen müayinəsi yoxdur. Bu səbəbdən diaqnoz qoymaq çətin və vaxt aparan proses ola bilər.
Həkimlər adətən “istisna metodu” ilə işləyirlər. Yəni, oxşar simptomları olan digər xəstəliklər (məsələn, revmatoid artrit, lupus, hipotireoz) inkar edildikdən sonra fibromiyalgiya diaqnozu qoyulur.
Diaqnoz üçün əsas kriteriyalar:
Ən azı 3 ay davam edən geniş yayılmış ağrı.
Yorğunluq, yuxudan dincəlməmiş oyanma və koqnitiv problemlərin mövcudluğu.
Ağrını izah edəcək başqa bir xəstəliyin olmaması.
Keçmişdə həkimlər diaqnoz üçün bədənin 18 xüsusi “həssas nöqtəsini” yoxlayırdılar.
Müasir protokollarda bu məcburiyyət aradan qaldırılsa da, fiziki müayinə zamanı bu nöqtələrdəki ağrı hələ də vacib ipucu sayılır.
Fibromiyalgiya müalicəsi: Kompleks yanaşma
Bir çox xəstənin verdiyi ilk sual budur: “Fibromiyalgiya tam sağalırmı?”. Hazırda fibromiyalgiyanı tamamilə yox edən bir dərman mövcud deyil, lakin fibromiyalgiya müalicəsi simptomları idarə etmək və həyat keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırmaq üzərində qurulur.
Müalicə adətən dərmanlar və dərmansız metodların kombinasiyasından ibarət olur.
1. Dərman müalicəsi (Farmakoterapiya)
Həkiminiz ağrını azaltmaq və yuxunu yaxşılaşdırmaq üçün aşağıdakı qrup dərmanları təyin edə bilər:
Ağrıkəsicilər: Reseptsiz satılan sadə ağrıkəsicilər bəzi xəstələrdə yüngül təsir edə bilər, lakin narkotik tərkibli ağrıkəsicilər adətən tövsiyə edilmir, çünki onlar asılılıq yarada bilər və zamanla ağrını daha da pisləşdirə bilər.
Antidepressantlar: Bu dərmanlar yalnız depressiya üçün deyil, həm də xroniki ağrını yüngülləşdirmək və yuxu keyfiyyətini artırmaq üçün istifadə olunur (məsələn, Duloksetin). Onlar beyindəki ağrı siqnallarını tənzimləyən kimyəvi maddələrin səviyyəsini artırır.
Antikonvulsantlar (Qıcolma əleyhinə dərmanlar): Epilepsiya müalicəsində istifadə edilən bəzi dərmanlar (məsələn, Preqabalin və ya Qabapentin) zədələnmiş sinirlərdən gələn ağrı siqnallarını azaltmaqda təsirli ola bilər.
DİQQƏT: Dərmanları yalnız həkim təyinatı ilə və göstərilən dozada qəbul etmək vacibdir. Özbaşına dərman qəbulu ciddi fəsadlara yol aça bilər.
2. Həyat tərzi dəyişiklikləri və təbii üsullar
Dərmanlar qədər, bəlkə də onlardan daha vacib olan hissə həyat tərzində edilən dəyişikliklərdir.
Müntəzəm İdman: Bu, fibromiyalgiya müalicəsinin ən effektiv üsullarından biridir. Başlanğıcda ağrı səbəbindən idman etmək çətin gələ bilər, lakin zamanla müntəzəm hərəkət ağrını azaldır. Gəzinti, üzgüçülük, velosiped sürmək və su aerobikası ən yaxşı seçimlərdir.
Yuxu Gigiyenası: Hər gün eyni saatda yatıb-oyanmaq, günorta yuxusundan qaçmaq və yataq otağını qaranlıq saxlamaq yorğunluğu azaltmağa kömək edir.
Stressin İdarə Edilməsi: Yoqa, meditasiya və dərin nəfəs məşqləri sinir sistemini sakitləşdirir. Psixoterapiya (xüsusilə Koqnitiv Davranış Terapiyası) xəstələrə ağrı ilə başa çıxmaq üçün psixoloji dözümlülük qazandırır.
Qidalanma: Bəzi xəstələr qlyuten, şəkər və emal olunmuş qidalardan uzaq durduqda özlərini daha yaxşı hiss etdiklərini bildirirlər. Antioksidantlarla zəngin meyvə və tərəvəzlərin qəbulu tövsiyə olunur.
Fizioterapiya: Mütəxəssis tərəfindən təyin olunan xüsusi gərilmə hərəkətləri və masaj əzələ sərtliyini aradan qaldıra bilər.
Tez-Tez verilən suallar
1. Fibromiyalgiya təhlükəli və ya öldürücü bir xəstəlikdirmi?
Xeyr, fibromiyalgiya həyati təhlükə daşıyan və ya orqanları zədələyən (məsələn, ürək və ya ciyərləri) bir xəstəlik deyil. Lakin o, xroniki ağrı və yorğunluq səbəbindən həyat keyfiyyətini ciddi şəkildə aşağı sala bilər. Doğru idarəetmə ilə normal həyat tərzini davam etdirmək mümkündür.
2. Fibromiyalgiya müalicəsi zamanı hansı pəhriz saxlanmalıdır?
Xüsusi bir “fibromiyalgiya pəhrizi” yoxdur, lakin iltihab əleyhinə qidalanma faydalı ola bilər. Bir çox xəstələr kofeini, şəkəri, qızardılmış qidaları və bəzən qlyuteni rasiondan çıxardıqda simptomların yüngülləşdiyini müşahidə edirlər. Maqnezium və Vitamin D səviyyələrini yoxlatmaq və lazım gələrsə, həkim məsləhəti ilə qəbul etmək də tövsiyə olunur.
3. Fibromiyalgiya üçün hansı həkimə müraciət etməliyəm?
Fibromiyalgiya diaqnozu və müalicəsi ilə əsasən revmatoloqlar məşğul olur. Lakin müalicə prosesinə nevropatoloqlar, fizioterapevtlər və psixoloqlar da cəlb oluna bilər. İlk müraciət üçün terapevtinizə yaxınlaşaraq ilkin müayinədən keçə bilərsiniz.
4. Fibromiyalgiya irsi (genetik) keçirmi?
Bəli, genetika müəyyən rol oynayır. Əgər valideynlərinizdə və ya bacı-qardaşınızda fibromiyalgiya varsa, sizdə bu xəstəliyin yaranma riski digər insanlara nisbətən daha yüksəkdir. Lakin bu, mütləq xəstələnəcəyiniz demək deyil; ətraf mühit faktorları (stress, travma) da xəstəliyin üzə çıxmasında vacibdir.
5. Fibromiyalgiya və Xroniki Yorğunluq Sindromu eyni şeydirmi?
Bu iki xəstəlik bir-birinə çox bənzəyir və tez-tez birlikdə müşahidə olunur, lakin eyni deyillər. Fibromiyalgiyada əsas şikayət ağrıdır, xroniki yorğunluq sindromunda isə əsas şikayət dözülməz halsızlıqdır. Hər iki halda da müalicə yanaşmaları oxşardır.
Qeyd: Bu məqalə yalnız maarifləndirmə məqsədi daşıyır və peşəkar tibbi məsləhəti əvəz etmir. Hər hansı bir müalicəyə başlamazdan əvvəl mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.
