Parkinson, Alzheimer xəstəliyindən sonra ən çox rast gəlinən, yavaş inkişaf edən, neyrodegenerativ xarakterli beyin xəstəliyidir. 

Beyin hüceyrələrinin məhv olması ilə müşahidə olunan Parkinson xəstəliyi, hərəkətlərdə yavaşlama, istirahət zamanı əsmə, bədənin yüngülcə önə doğru əyilməsi kimi əlamətlərlə xarakterizə olunur. 

Qadınlara nisbətən kişilərdə 50% daha çox müşahidə edilən bu nevroloji xəstəlik, əsasən 60 yaşdan yuxarı şəxslərdə rast gəlinsə də, 20-40 yaş arasında da ortaya çıxa bilər.

Parkinson nədir?

Xəstəliyin yaratdığı əlamətlər insanın həyat keyfiyyətinin əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşməsinə səbəb olur. Parkinson xəstələri, düzgün diaqnoz və müalicə ilə uzun illər həyatlarını davam etdirə bilərlər. 

Bu səbəbdən xəstəliyin əlamətləri aşkar edildikdə, dərhal Nevroloq həkim mütəxəssisinə müraciət edilməsi və müalicə seçimlərinin dəyərləndirilməsi böyük əhəmiyyət daşıyır. 

Parkinson, yavaş inkişaf edən və beyin hüceyrələrinin itirilməsi ilə gedən (neyrodegenerativ) nevroloji bir xəstəlikdir. Xalq arasında əsməcəli iflic kimi də tanınan Parkinson, əsasən 40-70 yaş arasındakı şəxslərdə müşahidə edilir. Kişilərdə görülmə tezliyi qadınlara nisbətən 50% daha yüksəkdir.

Xəstəlik, təxminən 5% nisbətində 20-40 yaş arasındakı gənc yetkinlərdə də müşahidə edilə bilər. Xəstəliyin yavaş inkişaf edən xüsusiyyətindən dolayı Parkinson xəstələri müalicə ilə birlikdə uzun illər həyatlarını davam etdirə bilərlər. Parkinson xəstəliyinin əsas əlamətləri əsmə və hərəkət məhdudluğu olsa da, şəxsdə bir çox fərqli əlamətin görünməsinə səbəb olur.

Parkinson xəstəliyinin başlanğıc (Erkən) dövr əlamətləri

Parkinson xəstəliyinin başlanğıc dövründə (Mərhələ 1) bədənin bir tərəfindəki əl və barmaqlarda əsmə görünür. Əsmənin müşahidə edildiyi tərəfdə yeriyərkən qolun hərəkəti də olmaz.

Bəzi şəxslərdə Parkinson xəstəliyinin səbəb olduğu əsmə dil, çənə və ya ayaqda da görünə bilər. Xəstənin mimika, duruş və yerişindəki pozulmalar yalnız xəstənin yaxınları tərəfindən fərq edilir.

Xəstəlik inkişaf edən olduğu üçün klinik pisləşmə davam edir. Adətən Parkinson əlamətlərinin başlamasından sonra keçən üçüncü ildə (Mərhələ 2) əlamətlər bədənin hər iki tərəfində də görünür; az miqdarda əlillik inkişaf etmişdir. Duruş və yerişin təsirləndiyi fərq ediləcək səviyyədədir.

Parkinson əlamətlərinin fərq edilməsi xəstəliyin erkən diaqnozu üçün vacibdir. Erkən diaqnoz ilə xəstəlik, erkən dövrdə müalicə edilərək inkişafı yavaşladılır. Bu da şəxsin həyat keyfiyyətinin yüksəlməsini təmin edir.

Mərhələ 3-də hərəkət pozğunluğuna gövdə hərəkətlərinin yavaşlaması, tarazlıq pozğunluğu və yıxılmalar əlavə olunur. Orta dərəcədə yayılmış funksiya pozğunluğu görünür. Mərhələ 4-də xəstə çətinliklə yeriyə bilir. Hərəkətlər yavaşlayıb və bədəndə sərtlik var. Əsmə azalmaqla birlikdə xəstə köməksiz tək başına işlərini görə bilməz, yaşaya bilməz.

Xəstəliyin son mərhələsində xəstənin hərəkətliliyi tamamilə məhdudlaşmışdır; yatağa və ya təkərli sandalyəyə bağlıdır və daimi qulluğa ehtiyac duyur. Parkinson xəstəliyində görülən əlamətlərin ortaya çıxış səbəblərini anlamaq üçün Parkinsonun necə yarandığını anlamaq lazımdır.

Parkinson necə yaranır?

Sağlam hər bir şəxsin beyninin müəyyən bölgələrində dopamin istehsal edən beyin hüceyrələri olur.

Bu hüceyrələr beynin “substansiya nigra” adlı bölgəsində daha çox sıxdır.

Beyin hüceyrələrinin istehsal etdiyi dopamin adlı kimyəvi maddə sayəsində substansiya nigra ilə bədən hərəkətlərinin idarə olunduğu striatum adlı beyin bölgələri arasında sağlam bir şəkildə əlaqə qurulur.

Dopamin hüceyrələrinin yüksək səviyyədə itirilməsi, bədənin ehtiyac duyduğu dopaminin qarşılana bilməməsinə gətirib çıxararaq Parkinson xəstəliyinin hərəki əlamətlərinin ortaya çıxmasına səbəb olur. Başqa sözlə, dopamin şəxsin bir-biriylə uyğun və axıcı hərəkətlər etməsini təmin edən bir kimyəvi maddədir.

Dopamin çatışmazlığına bağlı olaraq beynin fərqli bölgələri arasındakı əlaqə pozulur və bu da şəxsin hərəkətlərinin axsamasına, qeyri-ixtiyari olaraq əsmə kimi əlamətlərin ortaya çıxmasına səbəb olur.

Enterik sinir sistemi (ESS), alt beyin sütunu və qoxu duyğusunda görülən pozulmalar, Parkinson xəstəliyinin erkən əlamətləri arasında yer alır.

Zamanla xəstəlik, bu bölgələrdən substansiya nigra bölgəsinə və beyin qabığına doğru yayılır.

Bu səbəbdən Parkinsonun, qoxu duyğusunun azalması və ya itirilməsi, hərəkətlərdə yavaşlama, əsmə, qəbizlik və yuxu pozğunluğu kimi hərəki əlamətlərin ortaya çıxmasından illər əvvəl başladığı düşünülür.

Parkinson əlamətləri hansılardır?

Parkinson xəstəliyinin əlamətləri, motor (hərəkətlə bağlı) və motor olmayanlar olaraq iki ayrı qrupda incələnə bilər. Parkinsonun motor əlamətləri arasında əsmə, bradikineziya (hərəkətlərdə yavaşlama), akineziya (hərəkət edə bilməmək), əzələlərdə və bədən üzvlərində gərilmələr, beli bükülmə, yeriş fərqlilikləri yer alır. Motor olmayan əlamətlər isə qoxu duyğusunun itməsi, narahatlıq, depressiya, qəbizlik, yuxu və cinsi funksiya pozğunluqları şəklində sıralana bilər.

Parkinson, hər şəxsdə fərqli əlamətlərə yol açır və başlanğıc əlamətləri də şəxsdən şəxsə fərqlilik göstərə bilər. Parkinson əlamətləri, demək olar ki, hər yaş qrupunda ortaya çıxsa da, xəstəliyin ortalama başlanğıc yaşı 60 olaraq qəbul edilir. 30 yaş və altındakı şəxslərdə isə çox nadir hallarda görünür.

Xəstəliyin əlamətləri şəxsdən şəxsə fərqlilik göstərdiyi üçün Parkinsonun inkişafı da fərqlilik göstərir. Lakin əsasən ilk görünən əlamət, tək bir əlin hərəkətlərindəki yavaşlamadır. Buna yeriyərkən qolun yellənməsində azalma və çiyin ağrısı da əlavə ola bilər. Erkən dövr Parkinson xəstələrinin bir qismində tarazlıq problemləri yarana bilər.

İstirahət zamanı fərq edilən əsmələrin yaşanması da ilk öncə əldə hiss edilir. Lakin bəzi xəstələrdə qol və ayaqlar da əsə bilər. Parkinson, əsməcəli iflic kimi tanınsa da, xəstələrin təxminən 15%-ində heç əsmə görülmür. Əsmə şikayətinin varlığı əksər xəstənin erkən diaqnoz almasına kömək edir. Parkinson xəstəliyi, tipik yaşlanma əlamətləri ilə qarışdırıla bilər.

Mimika istifadəsinin azalması, bədənin yüngülcə önə əyilməsi, hərəkətlərin yavaşlaması və danışmanın monotonlaşması, Parkinson varlığında tez-tez görünən əlamətlərdir. Həmçinin qol, çiyin və boyun ağrıları, narahatlıq, depressiya kimi digər əlamətlər xəstənin fərqli diaqnoz almasına yol aça bilər.

Tez-tez rast gəlinən Parkinson əlamətləri aşağıdakı kimi sıralana bilər:

– Ayağı sürümək,

– Ayaqların birində tutulma,

– Qol hərəkətinin yerişə əlavə olmaması,

– Əl yazısının kiçilməsi,

– Gözləri qırpmadan sabit baxmaq (dalmaq),

– İçdən gələn əsmə səsi,

– Səs tonunda yumşalma,

– Üz ifadəsində dəyişmə,

– Bədənin önə doğru əyilməsi,

– Çiyində donuqluq,

– Boyun və/və ya bədən üzvlərində keyləşmə, qarıncıqlanma.

Parkinson diaqnozu necə qoyulur?

Parkinson əlamətləri ilə şəxsin nevrologiya mütəxəssisinə müraciətindən sonra həkim, ilk öncə xəstənin tarixçəsini dinləyir və daha sonra fiziki müayinə aparır.

Əsmə, hərəkətlərdə yavaşlama, bədən üzvlərində və ya gövdədə sərtlik və tarazlıq problemləri kimi sıralanan dörd əsas motor əlamətindən ikisinin bir müddətdir varlığı Parkinson xəstəliyinin düşünülməsinə səbəb olur.

Həmçinin həkim tapıntıları dəstəkləmək üçün lazım gördükdə əlavə laboratoriya testləri və radioloji müayinələr istəyə bilər. Bütün məlumatlar dəyərləndirildikdən sonra Parkinson diaqnozu qoyulur.

Parkinson müalicəsi necə aparılır?

Parkinson, şəxsin həyat keyfiyyətinin zamanla aşağı düşməsinə səbəb olan bir xəstəlik olduğundan, şəxsin özünün və ailə üzvlərinin məlumatlandırılması vacibdir. Həmçinin əlamətlərin ilk çıxdığı zamanda həkimə müraciət etmək, xəstəliyin erkən dövrdə aşkar edilməsini və beləliklə xəstənin müalicəyə daha yaxşı cavab verməsini təmin edir. 

Xəstəliyin müalicəsi, xəstəliyin mərhələsinə görə fərqli şəkillərdə tənzimlənir, lakin ilk öncə şəxsin asılı olmadan həyatına davam edə bilməsi məqsəd qoyulur. Bunun üçün şəxsə, dopaminerjik sinir siqnallarının azalmasını önləməyə kömək edən dərmanlar (Parkinson dərmanları) təyin edilir. 

Bəzi dərmanlar xəstələrdə yan təsirlərə yol aça bilər. Bu cür hallarda dərmanları buraxmadan təkrar həkimlə görüşmək lazımdır. Beləliklə həkim, dərmanları və ya dərmanın dozasını dəyişdirə bilər.

Parkinson xəstəliyinin dərmanla düzəldilə bilməməsi halında cərrahi seçimlər dəyərləndirilir. Dərin beyin stimulyasiyası olaraq da bilinən beyin batareyası tətbiqində xəstənin beyninin müəyyən hissələrinə stimulyasiya elektrodları, döş və ya qarın bölgəsində isə batareya yerləşdirilir. Seçilmiş hallarda tətbiq edilə bilən beyin batareyası sayəsində şəxsin şikayətləri azaldıla bilər.

Bütün müalicə növlərinə əlavə olaraq həkim, xəstəyə Parkinson məşqləri tövsiyə edə bilər. Bunlar fiziki terapiya tətbiqləri və ya şəxsin evdə öz başına tətbiq edə biləcəyi məşq növləri ola bilər. 

Xəstəliyin erkən dövrlərində xəstələrin hərəkət məhdudlaşması açıq olmadığı üçün fizioterapevt tərəfindən hazırlanmış Parkinson məşqlərini rahat edə bilərlər. Məşqlər əsasən əzələ sərtliyini azaltmaq və hərəkətliliyi artırmaq üçün planlaşdırılır. Eyni zamanda xəstənin özgüvənini yüksək tutmağa da kömək edir.

Xəstəliyin irəliləmiş mərhələlərində məhdudiyyətlər artdıqca fizioterapevt tərəfindən yeni məşq proqramı hazırlana bilər. Məqsəd xəstəliyin irəliləyən mərhələlərində də xəstəni aktiv saxlaya bilməkdir. Əsas məşqlər; düymə ilişdirmə və açma, yataqdan qalxma və yatma, geyinmə, mimika hərəkətləridir.

Danışması təsir altında olan xəstələrə nitq terapiyası kimi əlavə müalicə tətbiqləri tövsiyə edilə bilər.

Bu məlumat yalnız maarifləndirmə məqsədi daşıyır və tibbi məsləhət əvəzi deyildir. Hər hansı sağlamlıq problemləri üçün həmişə həkim mütəxəssis ilə məsləhətləşin.