Yuxu-oyaqlıq dövrünü təsir edən narkolepsiya xroniki nevroloji pozğunluqdur. Bu xəstəlik, beynin yuxu nizamını idarə edən mexanizmlərdəki funksiya pozğunluğundan qaynaqlanır. Narkolepsiya xəstələri gün ərzində qəfildən və nəzarətsiz şəkildə yuxuya dalma meyli göstərir.

Adətən gənc yaşlarda başlayan xəstəlik ömür boyu davam edə bilər. Xəstənin qəfildən əzələ nəzarətini itirdiyi katapleksiya kimi simptomlarla birlikdə ortaya çıxa bilər.

Narkolepsiya nədir?

Narkolepsiya beynin yuxu və oyaqlıq nizamını idarə edən mexanizmlərin pozulması nəticəsində ortaya çıxan xroniki nevroloji yuxu pozğunluğudur. Xəstənin gün ərzində qəfildən və nəzarətsiz şəkildə yuxuya dalmasına səbəb olur.

Normal halda insanlar gecə yuxuya gedir və gündüz oyaq olur, narkolepsiya xəstələrində bu dövr qarışır. Yuxu ilə oyaqlıq halları gün boyu bir-biri ilə keçir. Bunun nəticəsində xəstələr gün ərzində həddindən artıq yuxululuq hali yaşayır. Bu vəziyyət gündəlik həyat fəaliyyətlərini ciddi şəkildə təsir edir.

Narkolepsiyanın ən bariz xüsusiyyətlərindən biri xəstənin nəzarət edə bilmədiyi şəkildə oyaq olduğu vaxt ani yuxuya dalışlardır. Bu ani yuxu tutmaları ümumiyyətlə monoton fəaliyyətlər zamanı daha tez-tez görülsə də istənilən anda və istənilən fəaliyyət zamanı da baş verə bilər.

Məsələn, işləyərkən, danışarkən və ya avtomobil idarə edərkən belə yuxuya dala bilər. Bu da həm xəstənin təhlükəsizliyini həm də həyat keyfiyyətini təhdid edən ciddi vəziyyət yaradır.

Narkolepsiya əlamətləri nələrdir?

Yuxu nizamındakı pozğunluqlardan qaynaqlanıb müxtəlif əlamətlərlə özünü göstərir. Xəstəliyin ən bariz simptomu gün ərzində həddindən artıq yuxu hali və nəzarət ediləməyən yuxuya dalma ilə özünü göstərir.

Bir neçə saniyə ilə bir neçə dəqiqə arasında sürnə bilən yuxu tutmaları gündəlik fəaliyyətlər zamanı baş verərək xəstənin həyat keyfiyyətini mənfi təsir edir.

Narkolepsiya xəstələrində güclü emosional reaksiyalar zamanı əzələ nəzarətinin müvəqqəti olaraq itirilməsi mənasını verən katapleksiya da tez-tez görülür.

Bundan başqa yuxu ifliçi, yuxuya keçid və ya oyanma zamanı canlı halüsinasiyalar kimi simptomlar xəstəliyin digər diqqət çəkən xüsusiyyətləridir. Gecə yuxusu ümumiyyətlə bölünmüş və keyfiyyətsiz olur.

Narkolepsiya əlamətləri belə sıralana bilər:

Gündüz həddindən artıq yuxu hali: Gün boyu davamlı yorğunluq hissi və yuxuya qarşı dura bilməmə vəziyyəti. Monoton fəaliyyətlər zamanı daha tez-tez görülməklə birlikdə, danışma və ya nəqliyyat vasitəsi idarəetmə kimi aktiv vəziyyətlərdə də ortaya çıxa bilər.

Ani Yuxu Tutmaları: Qəfildən və nəzarətsiz şəkildə yuxuya dalma.

Katapleksiya (Əzələ Nəzarəti İtkisi): Güclü emosional reaksiyalar (məsələn gülmə, qəzəb və ya qorxu) zamanı əzələlərin ani və müvəqqəti olaraq nəzarət ediləməməsi. Əzələ zəifliyi yalnız üz əzələlərində yüngül sallanma olaraq və ya bütün bədəndə ani çökmə şəklində görülə bilər. Bu vəziyyət tip 1 narkolepsiyanın fərqləndirici xüsusiyyətidir.

Yuxu İfliçi: Yuxuya keçid və ya oyanma zamanı müvəqqəti olaraq hərəkət edəməmə və ya danışaməmə vəziyyəti. Qısa müddətli olmasına baxmayaraq qorxuducu ola bilər və şəxsin oyaq olduğunu hiss etdiyi şüur vəziyyəti ilə birlikdə gəlir.

Hipnaqoji və Hipnopompik Halüsinasiyalar: Yuxuya dalarkən (hipnaqoji) və ya oyanarkən (hipnopompik) canlı və realist halüsinasiyalar. Bu halüsinasiyalar ümumiyyətlə qorxuducu və kabus kimi ola bilər.

Gecə Yuxusunda Bölünmə: Narkolepsiya xəstələri gecə boyu tez-tez oyanır. Yuxu keyfiyyətində aydın bir azalma yaşayır.

Avtomatik Davranışlar: Yuxu zamanı şəxsin fərqində olmadan etdiyi hərəkətlər. Məsələn, yazı yazarkən qəfildən yuxuya gedib sonra fərqində olmadan yazmağa davam etməsi kimi.

Narkolepsiya niyə olur?

Ümumiyyətlə beynin yuxu nizamını idarə edən mexanizmlərdəki pozğunluqlardan qaynaqlanır. Əsas səbəb hipokretin (oreksin) adlanan nörotransmitterin çatışmamazlığıdır. Hipokretin, beynin oyaqlıq vəziyyətini qoruyan və REM (sürətli göz hərəkəti) yuxusunu nizamlaşdıran kimyəvi maddədir.

Narkolepsiya xəstələrində bu nörotransmitterin çatışmamazlığı yuxu-oyaqlıq dövrünün pozulmasına səbəb olur. Hipokretin çatışmamazlığının ən yaygın səbəbi immunitet sisteminin səhvən hipokretin istehsal edən hüceyrələrə hücum etdiyi otoimmun proses olaraq qəbul edilir.

Bu vəziyyət genetik meyllilik ilə bağlıdır. Ancaq genetik amillər tək başına narkolepsiyanı tetikleme üçün kifayət deyil. Ətraf mühit amilləri də prosesə töhfə verə bilər. Müxtəlif infeksiyalar (məsələn qrip), stress, hormonal dəyişikliklər və ya travmalar hipokretin istehsalını təsir edərək narkolepsiyaya səbəb ola bilər.

Həmçinin, baş travmaları, beyin şişləri və ya mərkəzi sinir sistemini təsir edən digər nevroloji xəstəliklər də narkolepsiya inkişafına səbəb ola bilər. Narkolepsiya ümumiyyətlə birdən çox amilin birləşməsi ilə ortaya çıxır.

Hipokretin çatışmamazlığı ilə yanaşı REM yuxusundakı nizamsızlıqlar və genetik meyillik xəstəliyin əsas səbəbləri arasında yer alır.

Narkolepsiya növləri nələrdir?

Narkolepsiya simptomların xüsusiyyətlərinə və hipokretin səviyyələrinə görə iki əsas növə ayrılır. Bu təsnifat xəstəliyin əlamətlərini və səbəblərini daha yaxşı anlamağı və uyğun müalicə planını tərtib etməyi asanlaşdırır.

Tip 1 narkolepsiya güclü emosional reaksiyalar zamanı əzələ nəzarətinin müvəqqəti olaraq itirilməsi mənasını verən katapleksiya ilə xarakterizə olur. Bu tip ümumiyyətlə beyində hipokretin çatışmamazlığı ilə bağlıdır.

Tip 2 narkolepsiya isə katapleksiya olmadan gedən formadır və hipokretin səviyyələri ümumiyyətlə normaldır. Hər iki tip də gündüz həddindən artıq yuxu hali, yuxu ifliçi və yuxuya keçiddə halüsinasiyalar kimi ümumi simptomlarla özünü göstərir, ancaq səbəbləri və şiddəti fərqlər göstərə bilər.

Narkolepsiya növləri belə sıralana bilər:

Tip 1 Narkolepsiya (Katapleksiya ilə Narkolepsiya): Katapleksiya tutmalarının müşayiət etdiyi narkolepsiya növüdür. Beyində hipokretin səviyyələrinin ciddi şəkildə azaldığı və ya tamamilə eksik olduğu hallarda görülür. Güclü emosional reaksiyalar (məsələn gülmə, qəzəb və ya qorxu) zamanı ani əzələ nəzarət itkisi yaşanır. Tip 1 narkolepsiyada katapleksiyaya əlavə olaraq gündüz həddindən artıq yuxu hali, yuxu ifliçi və halüsinasiyalar tez-tez görülür.

Tip 2 Narkolepsiya (Katapleksiya Olmadan Narkolepsiya): Katapleksiya bulunmayan narkolepsiya növüdür. Beyindəki hipokretin səviyyələri ümumiyyətlə normaldır. Əlamətlər arasında həddindən artıq gündüz yuxu hali, yuxu ifliçi və yuxuya keçid zamanı halüsinasiyalar yer alır, ancaq katapleksiya olmaması bu növü fərqli edir. Tip 2 narkolepsiyanın səbəbləri tam olaraq bilinməməklə birlikdə, genetik və ətraf mühit amillərinin kombinasiyası olduğu düşünülür.

Bəzi hallarda narkolepsiya digər nevroloji və ya tibbi vəziyyətlərlə bağlı olaraq inkişaf edə bilər (ikincili narkolepsiya). Bu növ ümumiyyətlə baş travmaları, beyin şişləri və ya infeksiyalar nəticəsində ortaya çıxır.

Müvəqqəti narkolepsiya kimi vəziyyətlər bəzi dərmanların yan təsirləri və ya yuxu nizamındakı ciddi pozğunluqlar səbəbindən ortaya çıxa bilər. Ancaq bu vəziyyətlər həqiqi narkolepsiya olaraq təsnif edilmir.

Narkolepsiya diaqnozu necə qoyulur?

Xəstənin əlamətlərinin təfərrüatlı şəkildə qiymətləndirilməsi və yuxu testləri ilə qoyulur. İlk növbədə nevroloq həkim xəstənin tibbi tarixini, yuxu nizamını və simptomlarını soruşur.

Narkolepsiya diaqnozu üçün ən geniş istifadə olunan testlər bunlardır:

Gecə Yuxu Tədqiqatı (Polisomnografiya): Xəstənin yuxu laboratoriyasında gecə boyu izlənməsi təmin edilir. Bu test yuxu zamanı beyindəki elektrik fəaliyyətlərini, göz hərəkətlərini, əzələ tonusunu və tənəffüsü ölçür.

Çoxsaylı Yuxu Latansı Testi (MSLT): Gündüz yuxuya dalma müddətlərini ölçür və REM yuxusuna keçid vaxtını qiymətləndirir. Qısa yuxuya dalma müddəti və erkən REM yuxusu narkolepsiya üçün mühüm bulgudur.

Beyin Onurğa Mayesində Hipokretin Ölçümü: Xüsusilə Tip 1 narkolepsiyada hipokretin səviyyələrinin aşağı olub-olmadığını müəyyən etmək üçün aparılır.

Narkolepsiya müalicəsi necə edilir?

Müalicə xəstəliyin fərdi əlamətlərinə, şiddətinə və həyat tərzinə bağlı olaraq şəxsə xüsusi olaraq planlaşdırılır. Dərman müalicəsi və həyat tərzi dəyişiklikləri narkolepsiya müalicəsinin əsasını təşkil edir. Hər gün eyni vaxtda yatmaq və oyanmaq yuxu-oyaqlıq dövrünü nizamlaşdırmağa kömək edir.

Gün ərzində planlaşdırılmış qısa yuxu fasilələri oyaqlığı artıra bilər. Sağlam pəhriz və müntəzəm məşq enerji səviyyələrini artıra bilər və simptomların şiddətini azalda bilər.

Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.