Beyin şişi, beyin toxumasındakı hüceyrələrin anormal və nəzarət edilməyən şəkildə böyüməsi nəticəsində beyində kütlə əmələ gəlməsidir.

Beyin şişi xoşxassəli və ya bədxassəli şəkildə yarana bilər, lakin xərçəng olsun və ya olmasın, beyin şişləri ətrafındakı toxumalara təzyiq göstərəcək qədər böyüyərlərsə beyin funksiyalarına təsir göstərir.

Ürəkgetmə və qıcolma kimi tutmalar ilə getdikcə pisləşən baş ağrısı ilə özünü bəlli edən beyin şişi, şəxsiyyət dəyişikliyi, müvazinət və koordinasiya problemləri, görmə pozğunluqları, ətraflarda keyləşmə və ürəkbulanma-qusmaya da səbəb olur.

Beyin şişi müalicə seçimləri arasında şişin növünə və ya böyüklüyünə görə əməliyyat, kimyaterapiya və ya radiasiya yer alır.

Beyin şişi (beyin xərçəngi) nədir?

Beyin şişi, beyin və ətrafındakı hüceyrələrin nəzarətsiz şəkildə çoxalıb böyüməsi nəticəsində beyində əmələ gələn xoşxassəli və ya bədxassəli anormal toxuma kütləsidir.

Körpələrdən böyüklərə qədər bir çox insanda görülə bilən beyin şişi, xərçəng və ya qeyri-xərçəng olaraq öz içində ayrılır.

Əmələ gələn şişlər böyüdükdə kəllə daxilindəki təzyiqin artmasına səbəb olur və bu vəziyyət beyin zədələnməsi ilə birlikdə həyati təhlükə yarada bilər.

Bunlarla yanaşı beyində inkişaf edən şişlərə birincili şiş deyilir, bədənin fərqli bir yerində yarandıqdan sonra beyninizə yayılan şişlərə isə ikincili şişlər və ya metastatik beyin şişləri deyilir.

Beyin şişi növləri hansılardır?

Beyin şişləri birincili (primer) və ikincili yəni sekonder olmaqla öz içində ikiyə ayrılır. Beynin öz hüceyrələrindən yaranan birincili beyin şişləri xoşxassəli (benign) və ya bədxassəli (malign) ola bilər.

İkincili beyin şişləri isə bədənin başqa bir nöqtəsində meydana gələn xərçəng hüceyrələrinin beyinə sıçraması ilə əmələ gəlir.

Xoşxassəli beyin şişləri

Xoşxassəli beyin şişləri beyin hüceyrəsi mənşəli deyildir. Olduqca yavaş böyümə sürətinə malik olan xoşxassəli beyin şişləri beyin toxumasından asanlıqla ayrıla bilir. Beləliklə xoşxassəli şişlərin hamısı və ya əksəriyyəti çıxarıla bilər. Əməliyyatdan sonrakı nəticələr çox yaxşıdır.

Cərrahi müdaxilə sayəsində çıxarılan xoşxassəli beyin şişi nadirən yenidən əmələ gəlir və bədənin digər bölgələrinə yayılma ehtimalları yoxdur.

Xərçəng olmasa da, xoşxassəli beyin şişi müəyyən bir ölçüyə çatdıqda beynin həssas bölgələrinə təzyiq göstərərək ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər. Xoşxassəli beyin şişinin zaman içərisində xərçəngli beyin şişinə çevrilmə riski də mümkündür.

Bədxassəli beyin şişləri

Beyin xərçəngi hüceyrələri ilə yaranan bədxassəli beyin şişləri xoşxassəli şişlərə nisbətən daha sürətli böyüyür və yaxınında yerləşən beyin toxumasına zərər verə bilər. Bu səbəbdən də əməliyyatla tamamilə çıxarılmaları çox çətindir.

Çünki bədxassəli beyin şişlərində şişləşən toxuma beyin funksiyalarını həyata keçirən toxumalardır və cərrahi olaraq çıxarılan hər toxuma funksiya itkisi deməkdir.

Bədxassəli beyin şişlərində əməliyyatdan sonra şişdə yenidən böyümə meydana gələ bilər. Eyni zamanda bədənimizin fərqli bir bölgəsindən beyin toxumasına yayılan metastatik şişlər də bədxassəli şişlər kimi qəbul edilir. Glioblastoma multiforme (gbm), digər adı ilə glioblastom grade IV bir astrositom kimi tanınır.

Ölümcül və aqressiv şişlər arasında yer alır. Glioblastoma multiforme (gbm), 100 mindən 2-3 nisbətində nadir görülən bir xəstəlikdir. Glioblastoma multiforme (gbm), beyin şişləri arasında ən çox rastlanan və müalicəsi ən çətin olan beyin xərçəngi kimi bilinir.

Glioblastoma multiforme (gbm), baş ağrısı, yaddaş itkisi və davranış dəyişiklikləri kimi əlamətlərlə ortaya çıxa bilər. Eyni zamanda glioblastoma multiforme (gbm) müalicə üsulları arasında kimyaterapiya, radioterapiya və cərrahi əməliyyat yer alır.

Beyin şişi nəyə görə yaranır?

Beyin şişi; beynin içindəki və ya yaxınındakı hüceyrələrin DNA-larında dəyişiklik olması vəziyyətində meydana gəlir. Beynin içindəki struktur dəyişikliklə yanaşı baş travmaları, irsi faktor, yaş və intensiv şəkildə kimyəvi maddələrə və ya radiasiyaya məruz qalmaq beyin şişinin əmələ gəlməsinə səbəb olur.

Ümumiyyətlə beyin şişi səbəbləri belədir:

• Baş travmaları
• İrsi faktorlar
• Yaş
• İntensiv kimyəvi maddələrə və ya radiasiyaya məruz qalmaq
• Tuberoz skleroz
• Turner sindromu
• Lynch sindromu
• Cowden və Gorlin sindromu

Başda şişin əlamətləri

Uzun müddət davam edən şiddətli baş ağrısı, ürək bulanması və qusma, ikili görmə kimi qəflətən inkişaf edən görmə pozğunluqları, özündən getmələr tutmaları, qol və bacaqlarda güc və hiss itkisi, unutqanlıq, danışma və danışılanları anlamada çətinlik beyin şişinin əlamətləridir.

Geniş yayılmış beyin şişi əlamətləri bunlardır:

• Uzun müddət davam edən şiddətli baş ağrısı
• Başgicəllənməsi və müvazinət itkisi
• Görmədə bulanıqlıq və ya ikili görmə
• Tutmalar (bayılma, səyirmə, şüur itkisi kimi)
• Bədənin bir tərəfində güc itkisi və hissizlik
• Ürəkbulanması və qusma
• Unutqanlıq, şəxsiyyət və davranış kimi zehni problemlər
• Eşitmə itkisi və ya eşitmədə tarazsızlıq
• Şiddətli baş ağrısı (xüsusilə səhərlər)

Beyin şişinin ən tipik əlaməti baş ağrısıdır. Beyində nəzarətsiz şəkildə böyüyən şiş ətrafındakı hüceyrələrə təzyiq göstərə bilər. Şişin beyin hüceyrələrinə edəcəyi təzyiq baş ağrısına səbəb olur.

Həmçinin böyüyən şişin beyində yaradacağı şişkinlik də kəllədaxili təzyiqi artıracağı üçün bu vəziyyətdə də baş ağrısı yaşanmasına səbəb olur. Beyin şişi qaynağlı baş ağrıları adətən səhər saatlarında daha çox yaşanır.

Baş gicəllənməsi və müvazinət itkisi

Beyindəki şiş böyüdükcə ətrafındakı beyin toxumasına təzyiq göstərir və funksional qabiliyyətin dəyişməsinə səbəb olur. Şiş beynin müvazinəti nəzarət etməyə kömək edən bir bölgəsindədirsə, bu vəziyyət baş gicəllənməsi və müvazinət problemlərinin yaşanmasına səbəb olur.

Bulanıq və ikili görmə

Beyin şişinin optik sinirə göstərdiyi təzyiq bulanıq görmə, ikili görmə və ya artan kor nöqtəyə səbəb olur. Şiş böyüdükcə optik sinirinə daha çox sıxacaq və təzyiqi daha çox olacaqdır. Göstərilən təzyiqə görə korluq belə meydana gələ bilər.

Bayılma və tutma keçirmə

Beyin şişi beyindəki neyronlara zərər verir, bu vəziyyət insanda əzələ yığılmaları, səyirmə, keylik və qarıncalanma, bayılma və şüur itkisi kimi tutmaların inkişafına səbəb olur.

Bədənin bir tərəfində keyləşmə

Beynin hərəkəti və ya hissi nəzarət edən serebrum bölgəsindəki şişlər, bədənin adətən tək tərəfində zəiflik və ya keylikyə səbəb ola bilər. Tək bölgədə yaradacağı zəiflik xaricində danışma və ya hətta sözləri anlamada problemlərə də səbəb ola bilər.

Ürək bulanması və qusma

Beyində inkişaf edən şişin beyin toxumalarına göstərdiyi təzyiq və beyin daxilindəki mayenin axışını əngəlləməsi kəllə daxilindəki təzyiqin artmasına səbəb olur. Kəllə daxilindəki beyin-onurğa beyni mayesi və beynin yaratdığı təzyiqin bir təsiri olaraq ürək bulanması və qusma yaşanır.

Unutqanlıq və xatırlama çətinliyi

Beyin şişinin yaygın əlamətlərindən biri də unutqanlıqdır. Beynin ön lobu və temporal lobu kimi tanınan danışma və yaddaş proseslərində rol oynayan bölgələrində inkişaf edən şişin hüceyrələrin fəaliyyətini pozması insanda unutqanlıq və xatırlama çətinliyi kimi problemlərə səbəb olur.

Şəxsiyyət dəyişikliyi

Beyin şişinin yaygın əlamətlərindən biri şişin insanın beyninə təzyiq göstərdiyində və ya beynin şişməsinə səbəb olduğunda şəxsiyyət dəyişiklikləri və əhvali-ruhiyyə dəyişiklikləri yaşanmasıdır. Əhvali-ruhiyyədə yaşanan bu dəyişikliklər daha çox şəxsiyyət və davranışı tənzimləməkdə olduqca təsirli olan frontal lobdakı beyin şişləri ilə əlaqəlidir.

Eşitmə itkisi və qulaq səsi

Beyin şişinin başqa bir əlaməti şişin eşitmə problemlərinə yol aça bilməsidir. Şiş eşitmə sinirənə təzyiq göstərdiyində və ya toksik maddələrin ifraz olunmasına səbəb olduğunda, eşitmə siniri olan koklear sinirə təzyiq göstərir və bu insanda eşitmə itkilərinə və eşitmədə tarazsızlığa səbəb olur.

Beyin şişi necə aşkar edilir?

Tutma keçirmə, şəxsiyyət və davranış dəyişiklikləri, müvazinət itkisi və naşı davranışlar, bulanıq görmə, ikili görmə və ya görmə itkisi, qol və ya bacaqda zəiflik, bir neçə gündən çox davam edən baş ağrısı, ürəkbulanması və qusma bir həkimə görünməyi beyin şişi şübhəsini dəstəkləyən əlamətlərdir.

Bu əlamətlər mütəxəssis bir həkimə görünməyi tələb edən əlamətlərdir. Həkim fiziki əlamətləri dinlədikdən sonra diaqnozu dəqiqləşdirmək üçün MR (maqnit rezonans görüntüləmə) və beyin tomoqrafiyası istəyərək şiş olub olmadığını anlamağa çalışacaq.

Beyin şişi diaqnozunda istifadə edilən üsullar bunlardır:

Beyin MR-ı və ya CT müayinəsi

Maqnit rezonans görüntüləmə (MRI), beyin şişi diaqnozunda istifadə edilən ən yaxşı görüntüləmə testidir. MRI-ya girə bilmirsinizsə, kompüter tomoqrafiyası (KT) yaxşı bir alternativdir. Bu testlərdən əvvəl damarlarınızdan birinə kontrast maddə adı verilən şişin görülməsini asanlaşdıran bir maddə inyeksiya edilir. Bu testlər şişin ölçüsünü və dəqiq yerini müəyyən təfərrüatlarla göstərə bilər.

Biopsiya

Şişin növünü və xərçəngli olub olmadığını müəyyən etmək üçün adətən şişdən biopsiya aparmaları (mikroskop altında araşdırılmaq üçün şiş nümunəsinin götürülməsi) lazımdır. Bir beyin cərrahı əməliyyat zamanı şişin tamamını və ya bir hissəsini çıxaracaqları bir biopsiya edə bilər. Şişə çatmaq çətindirsə, kəllənizin bir hissəsində kiçik bir dəlik açmağı və şişdən toxuma nümunəsi götürmək üçün bir iynə istifadə etməyini özündə cəmləşdirən stereotaktik biopsiya edə bilərlər.

Onurğa beyni mayesi nümunəsinin götürülməsi (lomber punksiya)

Onurğa beyni mayesi nümunəsinin götürülməsi üsulunda həkim tərəfindən onurğa sütununun ətrafından beyin onurğa beyni mayesini (BOS) çıxarmaq üçün kiçik bir iynə istifadə edilir.

Xüsusi testlər

Bəzi testlər bəzən diaqnoza kömək edə bilər. Məsələn, həkim tərəfindən qanınızda və beyin onurğa beyni mayenizda müəyyən şişlərin ifraz etdiyi şiş markerləri adlanan maddələri yoxlayan testlər istəyə bilər. Eyni zamanda müəyyən şişlərin xüsusiyyəti olan gen anormallıqlarını da test edə bilərlər.

Beyin şişinin müalicəsi necə edilir?

Beyin əməliyyatı müalicəsi üçün əvvəlcə dəqiq diaqnozun müəyyən edilib həkimin xəstəyə uyğun müalicə seçimini müəyyən etməsi lazımdır.

Beyin şişi müalicəsində tətbiq edilən müalicələr bu şəkildədir:

Beyin əməliyyatı (kraniotomiya): Əgər mümkünsə beyin cərrahları tərəfindən şiş kraniotomiya adlanan beyin əməliyyatı yolu ilə çıxarılır. Beyninizin funksional hissələrinə verilən zərəri minimuma endirmək üçün bəzən oyaq ikən də (ağrı hiss etməzsiniz) əməliyyat həyata keçirilir.

Radiasiya müalicəsi: Radiasiya müalicəsində yüksək dozada X-şüaları beyin şişi hüceyrələrini məhv edir və ya şişi kiçildir.

Radiocərrahiyyə: Radiocərrahiyyə proseduru, bir şişi məhv etmək üçün çox fokuslanmış radiasiya şüalarını (qamma şüaları və ya proton şüaları) istifadə edən bir növ radiasiya terapiyası kimi qəbul edilir. Kəsik (incision) tələb etmədiyi üçün əslində əməliyyat kimi qiymətləndirilmir.

Braxiterapiya: Braxiterapiya bir radiasiya terapiyasıdır. Radioaktiv toxumların, kapsulların və ya digər implantların birbaşa xərçəngli şişin içinə və ya yaxınlığına cərrahi olaraq yerləşdirilməsi deməkdir.

Kimyaterapiya: Kimyaterapiya üsulu, beyin və bədəndəki xərçəng hüceyrələrini öldürən antikanser dərmanlardan ibarətdir. Kimyaterapiyanı damar içinə inyeksiya və ya həb olaraq qəbul edə bilərsiniz. Həkim tərəfindən qalan xərçəng hüceyrələrini öldürmək və ya qalan şiş hüceyrələrinin böyüməsini qarşısını almaq üçün əməliyyatdan sonra da kimyaterapiya təklif edilə bilər.

İmmunoterapiya: Bioloji müalicə olaraq da adlandırılan immunoterapiya, xərçənglə mübarizə aparmaq üçün bədəninizin immunitet sistemini istifadə edən bir müalicə növüdür. Terapiya əsasən immunitet sisteminizi işini daha effektiv bir şəkildə görməsinə kömək etmək üçün stimullaşdırmaqdan ibarətdir.

Hədəfə yönəlmiş müalicə: Bu müalicədə dərmanlar, sağlam hüceyrələrə zərər vermədən xərçəng hüceyrələrinin müəyyən xüsusiyyətlərini hədəf alır. Yorğunluq və ürək bulanması kimi kimyaterapiyanın yan təsirlərini tolerə etməkdə problem yaşayırsınızsa, həkiminiz tərəfindən hədəfə yönəlmiş müalicə təklif edilə bilər.

Diqqətli gözləmə / aktiv nəzarət: Çox kiçik və əlamətlərə səbəb olmayan bir beyin şişiniz varsa, həkim müntəzəm testlərlə şişin böyüyüb böyümədiyinin yoxlanılmasını və təqibini edir.

Bu məlumat yalnız maarifləndirmə məqsədi daşıyır və tibbi məsləhət əvəzi deyildir. Hər hansı sağlamlıq problemləri üçün həmişə həkim mütəxəssis ilə məsləhətləşin.